Συνέντευξη Μαρία Τσιάκα: Η νευρική ανορεξία είναι εγκεφαλικά προσδιοριζόμενη ψυχιατρική νόσος

H Δρ. Μαρία Τσιάκα είναι ένας ιδιαίτερα ζεστός και ευγενικός άνθρωπος που -με την ιδιότητά της ως οικογενειακή θεραπεύτρια εξειδικευμένη στις διατροφικές διαταραχές- έχει αφιερωθεί στην παροχή βοήθειας όσων την χρειάζονται. Με λόγια απλά μας εξηγεί ότι χρειάζεται να γνωρίζουμε για τη νευρική ανορεξία, για το πόσο υποτιμημένη είναι η έκταση του προβλήματος στην Ελλάδα αλλά και το πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα άτομα που υποφέρουν από αυτήν.

Αρχικά θα ήθελα να σας ρωτήσω κατά πόσον μας αφορούν στην Ελλάδα οι διατροφικές διαταραχές. Μήπως είναι κάτι ξενόφερτο; 

Όχι, αντιθέτως! Έχουμε πολύ σοβαρό πρόβλημα στην Ελλάδα, ωστόσο, δυστυχώς δεν έχουν γίνει ακόμη επιδημιολογικές έρευνες. Αν, βέβαια, μου κάνατε την ίδια ερώτηση το 2000, θα σας έλεγα ότι τότε ο περισσότερος κόσμος τις θεωρούσε ως κάτι εξωπραγματικό. Το 1997, όταν ξεκίνησα ν’ ασχολούμαι με τις διατροφικές διαταραχές, τα περισσότερα media δεν είχαν καν γνώση σχετικά. Όλοι πίστευαν ότι είναι κάτι πολύ σπάνιο. Μέγα λάθος! Τότε οι διατροφικές διαταραχές ήταν ήδη σε πολύ μεγάλη έξαρση, τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στη Βρετανία. 

Μα και εγώ σαν κάτι ξένο το γνώριζα. Δεν φαντάστηκα ποτέ ότι έχουμε τόσο μεγάλο πρόβλημα, μέχρι που πέθανε αυτή η κοπέλα, η Νανά Καραγιάννη. 

Η Καραγιάννη πέθανε σχετικά πρόσφατα, ενώ το πρόβλημα υπήρχε εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Ήταν -και εν μέρει εξακολουθεί να είναι- υποτιμημένο. Βλέπετε, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν δομές, δεν υπάρχει εξιδεικευμένο προσωπικό, δεν υπάρχουν κονδύλια, δεν υπάρχουν πολλά πράγματα. Ειδικά αυτή την περίοδο, με το lockdown, παρατηρείται μεγάλη έξαρση στους εφήβους, με αποτέλεσμα περίπου 1 στους 3 να νοσεί από διατροφικές διαταραχές. Είναι πολύ μεγάλα τα ποσοστά. Έχει τεράστιο αντίκτυπο όλο αυτό και δυστυχώς επικρατεί η άγνοια.      

Το φαντάζομαι αφού όλος ο κόσμος λέει ότι πάχυνε κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού. Φαντάζομαι ότι μας έπιασε κάτι σαν βουλιμία, που και αυτό είναι ένα είδος διατροφικής διαταραχής;

Το γεγονός ότι ο γενικός πληθυσμός πάχυνε εξαιτίας της καραντίνας είναι ένα άλλο θέμα. Είναι απόρροια του τρόπου με τον οποίο αντιδρά ο εγκέφαλος σε κάτι εξαιρετικά στρεσογόνο, όπως ο εγκλεισμός. Στη συγκεκριμένη περίπτωση στρέφεται στην τροφή για να ανακουφιστεί και να εκκρίνει ντοπαμίνη. Ωστόσο, οι πρωτόγνωρες συνθήκες εγκλεισμού και κοινωνικής απομόνωσης οδήγησαν και σε αύξηση του κινδύνου να νοσήσει κάποιος από διατροφική διαταραχή ή και να επιδεινωθούν τα συμπτώματα όσων βρίσκονταν σε ανάρρωση.

Ήθελα να σας ρωτήσω πάνω σε αυτό, τελικά τι ευθύνεται και νοσούν κυρίως κορίτσια; Είναι οι εικόνες των social media; Είναι προβλήματα με το οικογενειακό τους περιβάλλον; Έχω φίλες, ενήλικες άνω των 30, και αντιμετωπίζουν πρόβλημα νευρικής ανορεξίας.

Για να νοσήσει κάποιος στα 30 σημαίνει ότι υπήρχε ήδη μια μορφή νευρικής ανορεξίας από την εφηβεία. Αυτό που βλέπετε είναι η χρονιότητα της νόσου. Υπάρχουν πολλές χρόνιες ασθενείς που δεν είναι διαγνωσμένες. Το θέμα είναι ότι πρόκειται για πολυπαραγοντική νόσο, συμβάλλουν δηλαδή πολλοί παράγοντες για την εμφάνισή της, όπως στοιχεία της προσωπικότητας, η αλληλεπίδραση γονιδίων με το περιβάλλον. Βασικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι οι  διατροφικές συνήθειες, η κουλτούρα της δίαιτας, τα social media, προβλήματα στο σπίτι όπως αλκοολισμός, χρήση ναρκωτικών ουσιών, κακοποίηση κ.λπ. Έχει σημασία το περιβάλλον, ωστόσο αν δεν υπάρχουν τα γονίδια δεν ξέρεις ποτέ αν θα εμφανιστεί η διατροφική διαταραχή.
Δεν πρόκειται για αμιγώς ψυχολογική νόσο, όπως νομίζουμε. Είναι πρωτίστως βιολογική, εγκεφαλικά προσδιοριζόμενη νόσος, διότι εμφανίζεται σε άτομα που βρίσκονται στην ανάπτυξη: Για παράδειγμα, ξεκινούν μία δίαιτα που περιορίζει τις τροφές, προκειμένου να χάσουν βάρος. Υπό αυτή τη συνθήκη, στα κορίτσια μειώνονται τα οιστρογόνα. Αν τώρα προϋπάρχουν και κάποια στοιχεία της προσωπικότητας (π.χ. άγχος, τελειομανία, επιδίωξη υψηλών επιδόσεων στον αθλητισμό, ψυχαναγκασμοί, φοβικά άτομα που αποφεύγουν τη σύγκρουση, το σύνδρομο του «καλού παιδιού» κ.ά.), ο συνδυασμός είναι εκρηκτικός. Όσο πιο πολλά χαρακτηριστικά από τα παραπάνω συγκεντρώνει μια νεαρή που αρχίζει δίαιτα, τόσο πιο πολύ περιορίζει την τροφή. Και κάπως έτσι, καταλήγει ο ίδιος ο εγκέφαλος να στρέφεται ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό. Όπως ήδη γνωρίζουμε από έρευνες, στους νοσούντες από διατροφικές διαταραχές παρατηρείται δυσλειτουργία στον εγκέφαλο και μάλιστα σοβαρή. Το κάτω μέρος του είναι σε υποδιέγερση, ενώ το πάνω μέρος σε υπερδιέγερσή. Ο εγκέφαλος λοιπόν του ανθρώπου που πάσχει, δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί ο δικός μας. Άρα από τη στιγμή που αλλάζει η νευροχημεία του εγκεφάλου, αλλάζει και η συμπεριφορά του ασθενή. Αυτό εξηγεί και το γιατί η διατροφική διαταραχή δεν είναι αμιγώς ψυχολογική νόσος. Έχει αντίκτυπο ψυχολογικό, σίγουρα. Όμως υπάρχει ένας σοβαρός βιολογικός παράγοντας. Όσο πιο χρόνιος είναι ένας ασθενής, τόσο πιο πολλές συνδέσεις έχει κάνει στον εγκέφαλο του, τόσο πιο πολλά νευρωνικά μονοπάτια έχει δημιουργήσει, που τον οδηγούν σε συγκεκριμένες αυτοματοποιημένες συμπεριφορές, τις οποίες αδυνατεί να εγκαταλείψει ακριβώς επειδή ορίζονται εγκεφαλικά. Ναι μεν είναι ψυχιατρική νόσος, αλλά είναι εγκεφαλικά προσδιοριζόμενη ψυχιατρική νόσος. 

Έτσι όπως το περιγράφετε, δεν ισχύει αυτό που λένε: «Καλά, δεν μπορεί να σταματήσει τη δίαιτα και να φάει;». Δεν είναι απλό αυτό το πράγμα. 

Όχι δεν είναι! Ποιος μπορεί να ελέγξει τον εγκέφαλο του; Όπως και αυτή η πεποίθηση που έχουν οι περισσότεροι ότι οι ασθενείς με ανορεξία πεινάνε, αλλά επίτηδες δεν τρώνε. Δεν ισχύει αυτό. Στην πραγματικότητα, το σώμα μπορεί να δίνει το σχετικό σήμα στον εγκέφαλο, όμως επειδή το συγκεκριμένο τμήμα του υπολειτουργεί, ο ασθενής δεν αντιλαμβάνεται την πείνα.

Τελικά υπάρχει θεραπεία για αυτούς τους ανθρώπους;

Φυσικά και υπάρχει θεραπεία. Οι ασθενείς μπορούν να βγουν από τη νόσο, απλά θέλει πολύ στοχευμένο και μεθοδευμένο τρόπο, έχοντας πολύ συγκεκριμένη δομή και φυσικά πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και η σίτιση. Γιατί μόνο με ψυχοθεραπεία δεν μπορούν να γίνουν καλά. Δεν μπορούν απλώς να πηγαίνουν μία φορά την εβδομάδα και να μιλάνε. Πρέπει να εκτεθούν στο φόβο τους, την τροφή. Είναι απαραίτητο να τραφούν για να ξεκινήσει και ο εγκέφαλος να λειτουργεί σωστά. Απαιτείται, επίσης, η εμπλοκή όλης της οικογένειας και τους υποστηρικτικού περιβάλλοντος (φίλοι, σύντροφοι, συγγενείς) καθώς και η εκπαίδευσή τους, ώστε να μάθουν να διαχειρίζονται τις αντιδράσεις των ασθενών, γνωρίζοντας πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός τους. Πρέπει να διασφαλιστεί από το ίδιο το σπίτι ότι αυτό θα γίνει. Δυστυχώς στην Ελλάδα πολλοί ασθενείς πηγαίνουν σε γενικούς ψυχολόγους, οι οποίοι δεν γνωρίζουν σε βάθος τη νόσο, χάνουν πολύτιμο χρόνο και διαιωνίζεται η ασθένεια. 

Επειδή μιλάμε συνέχεια για γυναίκες, τελικά μόνο εμείς έχουμε πρόβλημα διατροφικών διαταραχών; 

Στα αγόρια το στερεότυπο/πρότυπο ομορφιάς είναι διαφορετικό: Καλά γυμνασμένα σώματα, με πολύ χαμηλό λίπος, ανάδειξη μυών, στενοί γλουτοί και λεπτά πόδια, ανοιχτές πλάτες. Και οι άντρες νοσούν, αλλά όχι τόσο από ανορεξία. Η ανορεξία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα οιστρογόνα και όχι με την τεστοστερόνη. Γι’ αυτό και στα κορίτσια που χάνουν απότομα βάρος και κατ’ επέκταση πέφτουν τα οιστρογόνα, παρατηρείται ενεργοποίηση της νόσου. Στους άντρες, ένα μεγάλο ποσοστό, περίπου 40%, παρουσιάζει βουλιμία και αδηφαγική διαταραχή. Δυστυχώς στην Ελλάδα οι άντρες δεν ζητούν εύκολα βοήθεια, επειδή θεωρούν ότι αυτό είναι κόντρα στο ρόλο τους. Πιστεύουν ότι οι διατροφικές διαταραχές είναι γυναικεία υπόθεση, νομίζουν ότι αμφισβητείται ο ανδρισμός τους. Είναι λάθος αυτό. Το αν νοσήσει κάποιος ή όχι δεν έχει να κάνει με την σεξουαλικότητά του.

Εμείς σαν γονείς, σαν φίλοι, σαν σύντροφοι πώς μπορούμε να βοηθήσουμε κάποιον που πιστεύουμε ότι έχει πρόβλημα;

Λάβετε κάτι υπόψη σας: αν το περιβάλλον δεν βλέπει ή υποβιβάζει το πρόβλημα, ο ασθενής δεν θα το παραδεχτεί ποτέ, είτε γιατί ντρέπεται, είτε επειδή δεν αντιλαμβάνεται ότι αυτό που συμβαίνει είναι σοβαρό εξαιτίας των μεταβολών στον εγκέφαλό του, όπως εξηγήσαμε. Τις περισσότερες φορές οι ασθενείς έχουν ανοσογνωσία, δηλαδή ο εγκέφαλος δεν μπορεί να αναγνωρίσει ότι κάτι πηγαίνει λάθος. Η οικογένεια, οι φίλοι, ο σύντροφος είναι πολύ σημαντικό να συμπράξουν, ώστε να διαχειριστούν τον ασθενή και να τον οδηγήσουν στον ειδικό για θεραπεία. Ο ασθενής μόνος του δεν μπορεί να το κάνει. Δηλαδή αν εσείς είστε φίλοι με κάποια γυναίκα η οποία έχει γίνει ανορεκτική, θα πρέπει να μιλήσετε με το σύντροφό της, με τους γονείς της. Αν αρνούνται να το δουν, τότε υπάρχει πρόβλημα. 

Νομίζω -και διορθώστε με αν κάνω λάθος- αν κάποιος είναι ενήλικας το καταλαβαίνει ότι έχει πρόβλημα. 

Όχι, δεν το καταλαβαίνει, ειδικά αν είναι πολλά χρόνια στη νόσο. Εκείνες που το καταλαβαίνουν είναι όσες κάνουν υπερφαγικά επεισόδια. Και τι θέλουν; Να κόψουν τα υπερφαγικά επεισόδια, αλλά να παραμείνουν πολύ αδύνατες, φτάνοντας πολλές φορές στο άλλο άκρο, την ανορεξία. Δεν είναι τόσο απλό. Γιατί έχουν πληγεί συγκεκριμένα σημεία του εγκεφάλου και αυτό επηρεάζει πάρα πολύ τον τρόπο σκέψης, αντίληψης και συμπεριφοράς των ασθενών. 

Σαν θεραπεύτρια εξειδικευμένη στο συγκεκριμένο πρόβλημα, πόσος καιρός νομίζετε ότι χρειάζεται για κάποιον ασθενή να επανέλθει στο φυσιολογικό τρόπο ζωής;

Εξαρτάται από το πόσα χρόνια είναι μέσα στην νόσο, καθώς και από την ηλικία του ασθενή. Για παράδειγμα, στους εφήβους χρειάζονται 6 μήνες ώστε ο εγκέφαλος να επανέλθει στην πρότερη κατάσταση, από τη στιγμή που θα μπουν σε πρόγραμμα θεραπείας και θα δουλέψουν κάποια πράγματα. Στην Αμερική ελέγχουν κάθε έξι μήνες τον εγκέφαλο των ασθενών για να δουν αν έχει αποκατασταθεί η βλάβη. Στους ενήλικες άνω των 25 (γιατί μέχρι τα 25 ο εγκέφαλος αναπτύσσεται ακόμα), η αποκατάσταση μπορεί να πάρει και 2 με 3 χρόνια. Οπότε θέλει χρόνο και πολύ συγκεκριμένο τρόπο διαχείρισης. Τα καλά νέα είναι ότι πρόκειται για μια νόσο, η οποία αντιμετωπίζεται με μεγάλη επιτυχία ακόμα και σε ενήλικες, αρκεί η θεραπεία να γίνει με συγκεκριμένους τρόπους, οι οποίοι βασίζονται στον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος.

Who is who

H Δρ. Μαρία Τσιάκα είναι Πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διατροφικών Διαταραχών και διδάκτωρ στο Τμήμα Ψυχολογικής Ιατρικής και Ψυχιατρικής του Institute of Psychiatry, King’s College London. Οικογενειακή θεραπεύτρια, εξειδικευμένη στις διατροφικές διαταραχές.